Í ríkisreikningi má sjá að hlutfall ÁTVR af greiddum áfengisgjöldum hefur lækkað úr 73,7% árið 2019 í 68,2% fyrir árið 2023. Því hefur hlutdeild ÁTVR af greiddum áfengisgjöldum minnkað um 5 - 6%. Rökrétt er að álykta að þetta sé að mestu vegna ólöglegrar netsölu áfengis. Afleiðingar þessa eru að arðgreiðsla ÁTVR í ríkissjóð lækkar um 400 milljónir króna. Ef ekkert verður að gert varðandi netsöluna er líklegt að ÁTVR verði að skerða þjónustu verulega á næstu árum svo ekki komi til hallareksturs.

Nú þegar arðgreiðslur ÁTVR fara lækkandi, m.a. vegna ólöglegar netssölu áfengis, er rétt að rifja upp tilgang reksturs áfengiseinkasölu ríkisins. Rekstur ÁTVR byggir á augljósum lýðheilsu- og samfélagsástæðum sem felast meðal annars í því að takmarka aðgengi að áfengi og vinna gegn misnotkun áfengis og skaðlegum áhrifum þess. Hér á landi hefur ÁTVR einkaleyfi til smásölu áfengis. Fyrirkomulagið endurspeglast í 2. gr. laga nr. 86/2011 um verslun með áfengi og tóbak en þar segir að markmið laganna sé:

• að skilgreina umgjörð um smásölu áfengis og heildsölu tóbaks sem byggist á bættri lýðheilsu og samfélagslegri ábyrgð,
• að takmarka og stýra aðgengi að áfengi og tóbaki og draga þannig úr skaðlegum áhrifum áfengis- og tóbaksneyslu,
• að vernda ungt fólk gegn neyslu áfengis og tóbaks og takmarka framboð á óæskilegum vörum.

Í sömu lögum kemur fram að ÁTVR hefur einkaleyfi til að selja og afhenda áfengi í smásölu sbr. 10. gr. áfengislaga. Í áfengislögum nr. 75/1998 kemur fram að lögregla, tollgæsla og skattyfirvöld annist eftirlit með þeim sem hafa leyfi til atvinnustarfsemi samkvæmt ofangreindum lögum.

Þegar ÁTVR sá fram á vaxandi umsvif ólöglegrar netsölu áfengis var ákveðið að fara með þau mál til lögreglunnar vegna eftirlitsskyldu hennar. Þann 16. júní árið 2020 kærði ÁTVR netsöluna til lögreglunnar á höfuðborgarsvæðinu. Þrátt fyrir ítrekanir hafa engin svör borist frá lögreglunni. Nú eru að verða fjögur ár liðin frá því kæran var lögð fram. Það er eftirtektarverð stjórnsýsla að upplýsa kæranda ekkert um stöðu mála eftir fjögurra ára rannsókn. Ekki er hægt að trúa öðru en að lögreglan komist að niðurstöðu í kærumálinu á næstu vikum. Annað er óásættanlegt.

Á meðan ólögleg netsala áfengis hefur ekki verið stöðvuð hafa fjölmargar netverslanir sprottið upp. Með einföldum hætti má finna á þriðja tug netverslana sem selja og afhenda áfengi ólöglega beint af innlendum lager til neytenda. Hefur ÁTVR fengið upplýsingar um að m.a. ungmenni undir lögaldri, nýkomin með bílpróf, keyri áfengið út til jafnaldra sinna sem segja að það hafi aldrei verið auðveldara en nú að nálgast áfengi. Þá eru áfengisverslanir eða "afhendingarstaðir" áfengis farnir að spretta upp víðsvegar á höfuðborgarsvæðinu.

Um mitt síðasta ár bættust við mikilvægar upplýsingar frá Svíþjóð um hvað má og hvað má ekki, hvað varðar netsölu áfengis, þar sem ríkiseinkasala sér um smásöluna. Í Svíþjóð er sambærilegt fyrirkomulag á smásölu áfengis og á Íslandi. Áfengiseinkasalan í Svíþjóð heitir Systembolaget og rekstur hennar byggir á lýðheilsusjónarmiðum eins og á Íslandi. Lagaumgjörðin um sænsku ríkiseinkasöluna er sambærileg við þá sem gildir um ÁTVR.

Þann 7. júlí árið 2023 féll dómur í Hæstarétti Svíþjóðar í máli sem Systembolaget höfðaði gegn einkarekinni áfengisnetsölu. Málið er gjarnan nefnt Winefinder málið og var deilt um hvort fyrirkomulag einkafyrirtækisins Winefinder á sölu áfengis á sænskum markaði væri brot á ríkiseinkarétti Systembolaget.

Niðurstaða Hæstaréttar var skýr og ótvíræð. Einkainnflutningur sænskra neytenda á áfengi er heimill eins og á Íslandi en áfengið verður að koma af lager sem staðsettur er utan Svíþjóðar. Áfengi afgreitt af lager í Svíþjóð er brot á ríkiseinkarétti Systembolagets og þar með ólöglegt.

Það er óumdeilt að stór hluti netverslana, sem selja áfengi á íslenskum markaði, selja það af innlendum lager. Áfengið hefur með öðrum orðum þegar verið flutt inn til landsins og tollafgreitt þegar það er selt og afhent beint til einstakra neytenda. Vísast í því sambandi til auglýsinga frá fjölda innlendra áfengisnetverslana sem lofa heimsendingu á innan við 30 mínútum. Því er augljóst að um ólöglega smásölu til neytenda er að ræða en ekki löglegan einkainnflutning. Kjarni málsins kemur fram í minnisblaði lögmanns sem tekið var saman, að beiðni ÁTVR, um sænska hæstaréttardóminn.

Netverslanir sem selja áfengi á íslenskum markaði selja vörur sem hafa þegar verið fluttar inn til landsins og tollafgreiddar. Slík sala er smásala hér á landi sem brýtur gegn einkarétti ÁTVR til smásölu áfengis og því ólögleg.

Með því að láta ólöglega áfengissölu viðgangast er grafið undan áfengisstefnu sem fylgt hefur verið hér á landi í áratugi. Áfengisstefnu sem stuðlað hefur að auknu heilbrigði íslenskra ungmenna, minni áfengisneyslu og betri lýðheilsu. Áfengisstefnu sem byggir á lögum og meirihluti þjóðarinnar styður.

Með athafnaleysi er vegið að lýðheilsu og öllu því góða forvarnarstarfi sem unnið hefur verið í áfengisforvörnum barna og ungmenna undanfarin ár og áratugi.

Á síðustu áratugum hefur átt sér stað mikil umræða á Alþingi um framtíð ÁTVR og fyrirkomulag áfengissölu. Lögð hafa verið fram á þriðja tug frumvarpa og þingsályktunartillagna til breytinga á núverandi kerfi. Á síðasta ári lýsti þriðji dómsmálaráðherrann í röð vilja til þess að leggja fram frumvarp í þá átt að lögfesta heimild til reksturs innlendra netverslana með áfengi í smásölu. Ekkert bendir til þess að málið nái fram að ganga nú frekar en í fyrri skipti. Það er því aðkallandi að fá niðurstöðu í kæru ÁTVR sem legið hefur hjá lögreglunni á höfuðborgarsvæðinu í tæp fjögur ár.

Mikilvægt er að átta sig á því að í raun er enginn munur á smásölu og netsölu. Netsala er einungis eitt form smásölu. Augljóst er að verði frumvarp dómsmálaráðherra að veruleika verður smásala áfengis ekki lengur byggð á lýðheilsu og samfélagslegri ábyrgð sem er grundvöllur einkaleyfis ÁTVR í dag. Með því að heimila einkaaðilum slíka verslunarstarfsemi liggur í hlutarins eðli að í raun er einkaleyfi ÁTVR til smásölu áfengis fellt niður. Slíkt fæli í sér að Ísland kúventi áfengisstefnu sinni. Lýðheilsusjónarmið væru yfirgefin og í stað þess farið inn í veruleika markaðsvæðingar þar sem markaðsöflin réðu ríkjum hvað varðar áfengissöluna.

ÁTVR á í góðu samstarfi við aðrar norrænar áfengiseinkasölur. Samvinnan er mikilvæg því rekstur þeirra allra byggir á lýðheilsusjónarmiðum. Stefnan er að vera leiðandi á sviði sjálfbærrar þróunar við framleiðslu áfengis og minnka umhverfisáhrif, bæði í aðfangakeðjunni og starfsemi fyrirtækjanna. Sameiginlega eru norrænu áfengiseinkasölurnar einn af stærstu kaupendum áfengra drykkja í heiminum. Mikilvægt er að tryggja eins og kostur er að vörur sem einkasölurnar selja séu framleiddar þannig að mannréttindi séu tryggð og framleiðslan hafi sem minnst umhverfisáhrif.

Breytingar á tóbaksvarnarlögum voru samþykktar á Alþingi á síðasta ári. ÁTVR er treyst fyrir veigamiklu hlutverki við að halda utan um og innleiða regluverk Evrópusambandsins í tóbaksmálum. Reglurnar eru mikill lagabálkur og margar skyldur sem ÁTVR þarf að uppfylla. Málið verður unnið í góðu og nánu samstarfi við heilbrigðisráðuneytið og aðra fagaðila. Verkefnin sem ÁTVR mun sinna eru m.a. eftirfarandi:

• Hafa yfirlit yfir losun, mæliaðferðir og skýrslugjöf.
• Fylgjast með innihaldsefnum tóbaksvara og bragðefnum.
• Halda utan um merkingar, umbúðir, rekjanleika, skráningu og öryggisþátt.
• Tilkynna um nýjar tóbaksvörur og leyfishafa til smásölu tóbaks.
• Innheimta tóbaksgjald.

Önnur verkefni ÁTVR eru m.a. að banna innflutning og sölu eða innkalla vörur af markaði sem uppfylla ekki skilyrði laga og halda skrá yfir þá sem hafa fengið leyfi til smásölu tóbaksvara. ÁTVR er heimilt að krefja framleiðendur, innflytjendur og aðra sem lög þessi taka til um upplýsingar og gögn sem nauðsynleg þykja að mati stofnunarinnar til þess að sinna eftirliti. Einnig getur ÁTVR að eigin frumkvæði fjallað um einstök mál og tekið ákvörðun um þau eða samkvæmt erindi eða ábendingu.

Ég þakka starfsfólki ÁTVR samstarfið á árinu. Frábært starfsfólk, sem hefur af dugnaði og seiglu haldið áfram af fullum krafti við að veita viðskiptavinum ÁTVR framúrskarandi þjónustu ár eftir ár í krefjandi umhverfi.

Ívar J. Arndal